Bewegingsstoornissen door antipsychotica kunnen worden onderverdeeld in acute syndromen en tardieve syndromen.
Acute syndromen treden binnen enkele uren/dagen of weken op na het starten van de antipsychoticumbehandeling of het verhogen van de antipsychoticumdosis (of beëindiging van de anticholinergica). De acute syndromen zijn:
- parkinsonisme
- acathisie
- acute dystonie
Tardieve syndromen ontwikkelen zich na maanden of jaren van behandeling. De tardieve syndromen zijn:
- tardieve dyskinesie
- tardieve dystonie
Aanvankelijk werd de term 'tardief' (vertraagd) geïntroduceerd om het late ontstaan van bewegingsstoornissen te benadrukken, die optreden tijdens antipsychoticumgebruik. Tegenwoordig benadrukt de definitie van tardieve stoornissen echter hun persistentie, die klinisch veel belangrijker is dan hun late ontstaan.
Combinaties van acute en tardieve bewegingsstoornissen komen bij patiënten voor die langdurig een antipsychoticum gebruiken.
Dystonie
Dystonie bestaat uit spasmen, voornamelijk in het hoofd-/halsgebied en de handen.
Acute dystonie ontstaat binnen 4 dagen na het starten of verhogen van een antipsychoticum. Dit gaat vaak gepaard met angst, pijn en soms paranoïdie. Oculogyre crisen (wegdraaien van de ogen) valt ook onder acute dystonie, en ontstaat ook bij langdurig antipsychoticagebruik, en vaak onder invloed van emoties en spanning. Tardieve dystonie heeft een meer chronisch beloop.
Acathisie
Acathisie betekent in het Oud-Grieks (niet stil zitten) wat een passende naam is aangezien het klinisch beeld bestaat uit subjectieve onrust in de benen en objectieve (zichtbare) rusteloosheid meestal in de benen wat zich uit in ‘trappelen’ bij het staan, onrustig rondlopen of onrustig zitten.
Parkinsonisme
Parkinsonisme bestaat uit:
- hypokinesie/bradykinesie (weinig/vertraagd bewegen, monotone spraak, minder mimiek met soms openstaande mond, spierzwakte, snelle vermoeidbaarheid, gebogen houding, langzaam lopen met kleine pasjes, verminderde armzwaai en start-/stopproblemen bij het lopen, speekselvloed, moeilijk praten en slikken)
- tremor (trillen; meestal van de handen)
- rigiditeit (stramheid)
- houdingsinstabiliteit
Subjectieve verschijnselen zijn energieverlies, moeheid en apathie.
Myoclonie
Myoclonie is een plotselinge schokachtige contractie (samentrekking) van de spier of spiergroepen, en ontstaan meestal bij (tricyclische) antidepressiva, clozapine en lithium (actie-myoclonie).
Dyskinesie
Dyskinesie is een vloeiende onwillekeurige doelloze beweging, die vaak continu aanwezig is. De meest voorkomende vorm is de orofaciale dyskinesie, bestaande uit:
- wormachtige bewegingen van de tong
- smakken, persen, zuigen of knijpen met de lippen
- kauwbewegingen
- veelvuldig knipperen met de ogen
De ledematen-romp-dyskinesie bestaat uit:
- onwillekeurige bewegingen van vooral vingers en tenen, en soms ook de armen, enkels, en benen
- draaiende bewegingen van het hoofd
- rompbewegingen
- wiegende bewegingen van het bekken
Respiratoire dyskinesie is dyskinesie van het diagfragma en uit zich door een onregelmatige, te snelle ademhaling (onwillekeurig) met als nevenverschijnselen een hoorbare ademhaling en benauwdheid. Respiratoire dyskinesie gaat vaak samen orofaciale dyskinesie.